Osmanlı egemenliğine girdiği 14. yüzyılın sonlarından, bağımsız bir sancak haline geldiği 20 Nisan 1921 tarihine kadar Osmanlı yönetim sisteminde çeşitli idari düzenlemelere uğrayan Menteşe Sancağı, 20. yüzyılın başlarında Aydın Vilayeti'ne bağlı sancak konumunda olup, Osmanlı Devleti'nin diğer kentlerine oranla durağan bir nüfus yapısına sahip yerel yönetim birimi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Çalışmamızda Osmanlı Devleti'nin dağılma sürecinin son aşaması olarak tanımlanan 1900-1922 yılları arasında Menteşe Sancağı'nın idari ve nüfus yapısı değerlendirilecektir. Bu zaman aralığını seçmemizdeki en önemli etken, Osmanlı Devleti’nde idari taksimata dayalı en son nüfus sayımının taşra nüfus idarelerince 1914 yılında, yani 1. Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde yapılmış olmasıdır. Savaş sırasında sancak merkezi ve ona bağlı idari birimlerle buralardaki nüfus hakkında ayrıntılı bilgi
veren bir çalışma henüz mevcut değildir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki, Menteşe Sancağı’nın 1914, 1915 ve 1921 yıllarındaki idari taksimatını ve nüfusunu gösterir defter çalışmamıza dayanak oluşturmuştur.
Osmanlı İmparatorluğundaki ilk nüfus sayımı verilerine göre Menteşe Sancağının 1831 yılındaki nüfusu 49.830'u Müslüman, 2.578'i Gayrimüslim (Rum, Yahudi, Ermeni, yabancı [levanten], çingene) olmak üzere toplam 52.460, 1860 yılında tamamlanan genel nüfus sayımı sonuçlarına göre 56.109’u Müslüman, 2.470’i gayrimüslim olmak üzere toplam 58.5793, 1881/82-1893 Osmanlı Genel Sayımı sonuçlarına göre 135.207'si Müslüman, 10.815'i gayrimüslim olmak üzere toplam
146.022'dir.
20. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Menteşe Sancağı’nın İdari Yapısı ve Nüfusu
Menteşe Sancağı, 1907 yılında Aydın Vilayeti'ne bağlı üçüncü sınıf sancak konumunda olup, merkezi Muğla kazası olmak üzere Mekri (Fethiye), Milas, Marmaris, Bodrum, Yüksekkum (Köyceğiz) kazalarından oluşmaktadır. Muğla kazası ve ona bağlı Bozüyük ve Ula nahiyelerinin 55, Mekri Kazası ve ona bağlı Eşen nahiyesinin 81, Milas kazasının 95, Marmaris kazası ve ona bağlı Dadya (Datça) nahiyesinin 23, Bodrum kazasının 29 ve Köyceğiz kazasının 69 köyü bulunmaktadır. Sancağa ait toplam köy sayısı 352'dir.1900'lü yılların başlarından itibaren Osmanlı Devleti’nde nüfus sayımına verilen önem artmıştır. Devletin diğer birimlerinde olduğu gibi İstatistik Umumî İdaresi’nde uzman görevliler istihdam edilmiş, İngiltere ve Fransa’ya modern sayım tekniklerini öğrenmek için personel gönderilmiş, sayım yöntem ve teknikleri tekrar gözden geçirilmiştir. Bütün bu düzenlemeler sonucunda Osmanlı Devleti’nde 1903 yılında genel bir nüfus sayımı başlamış ve 1906 yılında tamamlanmıştır. Bu nüfus
sayımının sonucuna göre Menteşe Sancağı'nda 168.908 Müslüman, 16.871 Rum, 1451 Yahudi, 14 Ermeni, 4 yabancı uyruklu olmak üzere toplam 187.248 kişi bulunmaktadır.
Osmanlı Devleti’ndeki son genel nüfus sayımı, 1914 yılında yapılmıştır. Fakat bu sayım mahallinde değil, taşra nüfus idarelerinin yıl içindeki değişikliklerle ilgili verdikleri bilgiler dikkate alınarak yapılmıştır. İdari taksimata dayalıolarak yapılan ve savaşın devam ettiği sırada sancak genelindeki nüfus hareketleri hakkında da bilgi veren deftere göre Menteşe Sancağı’nın nüfusu şu şekildedir:
Dodurga 755 755 612
Yohsullu 293 293 205
Kum 42 42
Ada 559 91
Yakabağ 559 559
Çaykenarı 341 341 263
Girdev (Alaçat) 218 218 245
Doğanlar 276 276
Bekçiler 314 313
Çaltılar 450 451
Çoban 504 506
Köşk 805 805
Gerişburnu 183 183
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus... ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
119
Kancılar 308 308 219
Gebeler 492 492
Zeyve (Güneşli) 401 400 321
Zikirciler 158 156
Çamur 213 213
Kadı425 427 331
Döğer 254 252
Gülhane 80 80
Kal'a 173 173
Yaka 328 328
Kuyucak 489 488
Dere 452 452
Yüksekkum
Kasabası(Köyceğiz
Kazası'nın
merkezidir) 437 591 98 584 109
Dalyan Karyesi 313 358 312 357 264 283
Yangı638 628 730
Özbaşı57 52
Toparlar 432 420
Hamid 452 476
Döğüşbelen 231 235 207
Köyceğiz 613 635 758
Aziziye 275 270
Eğrekli 183 197
Çayan 323 330
Köyceğiz Kıptî 176 221
Tepearası 413 414 228
Okcular 258 269 378
Köyceğiz Tahtacı376 437
Sultaniye 195 218 226
Serdal SOYLUER ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
120
Menteşe Sancağı
Köy ve Kasaba
İsimleri
I. Dünya SavaşıÖncesi
Nüfus
24 Eylül 1915 Tarihli
Nüfus
3 Eylül
1921 Tarihli
Nüfus
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
Müslim
Gayri
Müslim
Kürkçüler Kar. 181 197
Osmaniye 311 311 432
Mergenli
Perakendesi 61 68 62
Mergenli 102 110 141
Çayhisar 812 839
Gürlek 320 327
Kerte (Narlı) 134 152
Elcik 929 933
Karaçam 119 127
Otmanlar 542 542
Demirli 259 261
Çakallık Karyesi
(Dalaman
Nahiyesi'nin
merkezidir) 45 141 49
Kargınkürü Kar. 144 151 126
Kapukargın 441 442 519
Bezkise
(Bezkese) 482 545 429
Şerler (Şerefler) 368 381 159
Gür 81 83 139
Karaçalı 172 182 169
Söğüd 393 454 331
Akçataş 275 345 96
Çöğmen 370 389
Kızılkaya 823 835
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus... ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
121
(Kızılyaka)
Sofular 120 122 156
Yanıksaray 35 54 28
Dalaman Tahtacı202 219
Dalaman Kıptî 134 132
Ekşiliyurd 221 218 87
Terzialiler 354 352
Kızılyurd 356 360 313
İslâmkerim 44 48 56
Çürükardı 101 118 80
Karadonlar 224 228 172
Gökil 366 383
Alibey24 21 34
Meykir Cümleyeri
Karyesi (Karaman
Nahiyesi'nin merkezidir) 2.321 2.447
Değne Karyesi 1.226 1.266
Belevi 1.570 1.617
Kalınkoz 556 560
Kulak 345 347
Kabaklar 349 378
Tahtacı 312 340
Eskere 653 656
Uzunoluk 425 440
Milas Kasabası
(Milas Kazası'nın
merkezidir) 5.712 2.102 976 5.931 2.281 995 4.344 2.099
Peçin Karyesi 276 299 208
Milas Şeyh 175 185 121
Serdal SOYLUER ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
122
Menteşe Sancağı
Köy ve Kasaba
İsimleri
I. Dünya SavaşıÖncesi
Nüfus
24 Eylül 1915 Tarihli
Nüfus
3 Eylül 1921
Tarihli Nüfus
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
Müslim
Gayri
Müslim
Kırcağız Karyesi 282 310 341
Kırcağız Cedid 131 132 169
Kızılcayıkık 237 262
Bağçeburun 106 104
At Ahırı90 86 157
Sepetçiler (İçme) 275 280 511
Sırtlan 134 136
Damlıboğaz 263 262
Yaşyer 178 178 682
Serban 83 81
Avşar 285 271
Ketandere 214 226
Çomakdağ Cedid 99 102
Kızılağaç 629 607
İkiztaş277 291
Gökseki 175 190
Sarıkaya 165 171 187
Karkıcak
(Kargıcık) 217 208 173
Türbe Kavacık 259 270
Türbe
Arapyatağı288 294
Türbe Orta 196 200
Türbe
Akkovanlık Çallı149 137
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus... ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
123
Türbe Beşikdam 137 142
Kayabaşı181 192
KayabaşıTahtacı371 408
Dibekdere Kıptî 200 218
Yaşyer 59 68
Epçe 131 130 165
Kafaca 340 362 404
Karakuyu 239 246 280
AsınCedid
(Ovakışlacık) 454 469
Karacahisar 620 615 500
Karakoyun 118 119
Ulaş509 531 120
Çam 580 580 765
Çiftlik 471 484 369
Söğütcük 273 276
Alaçam 345 349 273
Kerme-i Cedid 385 427 825
Karadam 151 152
Aşkdere (Dere) 117 116
Karacaağaç 222 219
AşağıKalınağıl 159 167
YukarıKalınağıl 166 179
Kayadere 198 225 388
Çamovalı 175 189 273
Kuzyaka 413 409 570
Karapınar 167 165
Eğeröz 50 49
Kısırlar 191 193
Serdal SOYLUER ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
124
Menteşe Sancağı
Köy ve Kasaba
İsimleri
I. Dünya Savaşı
Öncesi Nüfus
24 Eylül 1915 Tarihli
Nüfus
3 Eylül
1921 Tarihli
Nüfus
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
Müslim
Gayri
Müslim
Bekçiler Karyesi 48 48
Söğütçük Bayır 32 32
Demirciler 179 186
Hasanlar 326 325 472
Balcılar 276 271
Tuzâbad 439 14 440 14
Korucuk 225 226
Ağaçlıyük Bahar Aşireti 59 59
Alandamlar Karyesi 124 142
Yaka 225 226 224
Köşk 256 253 305
Dibekdere 101 105 418
Güllük Karyesi (Güllük
Nahiyesi'nin merkezidir) 262 285
Bağçe Karyesi 113 112 166
Ağaçlıbük 512 491 503
Tekfuranbarı215 214 245
Koru 173 174 167
Hucat 59 55 99
Asın 115 125 187
Asın Karatekeli Aşireti 610 625
Kuyucak Karyesi 274 287 194
Varvil Sığırtmaç 163 170
Varvil Üçpınar 157 164
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus... ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
125
Varvil Eğerciler 70 71
Varvil Konakdere 82 92 253
Varvil Meşelik 266 248
Mandalyat Kızılca
(Selimiye Nahiyesi'nin merkezidir) 1.047 1.055
Mandalyat Kıptî Karyesi 110 116
Mandalyat Kızılca 457 508 1.082 386
Hisarcık 221 233 181
Çandır 419 421 392
Kurudere 151 151 167
Eğridere 166 198 164
Danişmend 398 421 302
Varvil Kemikler 370 366
Etrenli 137 138
Kulaguz (Kılavuz) 252 266
Narhisar 355 354
Göldere 135 135
Korucuk 82 82
Çukur 151 150
Viran (Kayabükü) 126 125
Kandak 196 198
Hacıahmedler 90 89
Derince 554 597
Kışlacık 162 189
Tekfurdere (Ekindere) 200 229
Sakarkaya 522 550
Serdal SOYLUER ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
126
Menteşe Sancağı
Köy ve Kasaba
İsimleri
I. Dünya SavaşıÖncesi
Nüfus
24 Eylül 1915 Tarihli
Nüfus
3 Eylül 1921
Tarihli
Nüfus
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
Müslim
Gayri
Müslim
Mandalyat Şeyh Karyesi 286 288
Bafa (Çamiçi) 916 914 762
Mersenet (Pınarcık) 493 494 300
Mersenet Tahtacı100 100
Bafa Bucak
(Gölyaka) 117 114 762
Kapukırı 114 125
Burnak (Akçalı) 292 309
KazıklıKaryesi
(Kazıklı
Nahiyesi'nin
merkezidir) 588 594 362
KazıklıBucak
Karyesi 153 151 109
KazıklıKızılağaç 123 124 560
Akbük 253 254 224
Elmin 112 110
Elmin Tahtacı91 93
Asın Tahtacı94 107
Kerme Gürceğiz 110 110 95
Kerme Bayır 139 146 218
Kerme Akçakaya 102 121 432
Kerme Dikmen 116 129 105
Kerme Bozalan 294 305
Kerme Mezgit 139 11 149 11
Kerme Gökbel 161 176
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus... ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
127
Kerme Kemerdere
(Ören Nahiyesi'nin
merkezidir) 296 331 236
Kerme Alakilisa
Karyesi 66 66 316
Kerme Hüsamlar 148 151 136
Kerme Kızılca 151 171 228
Kerme Hanay48 50 150
Kerme Pınar 257 275 220
Kerme Kumluca 61 66 61
Kerme Damyanı86 97
Kerme Kalem 207 209 230
Kerme Dere 292 304 258
Kerme Hasan
Avlusu 72 83 79
Kerme Yoğunoluk 149 151 105
Kerme Çakıralan 148 156 252
Kerme Sek 123 135
Kerme Kırcağız 82 85
Bodrum Kasabası
(Bodrum Kazası'nın
merkezidir) 4.375 3.658 206 4.375 838 206 3.933 2.893
Çiftlik Karyesi 780 780 583
Çirkân (Konacık) 197 197 177
Bitez (Ağaçlı) 267 267 116
Müskebi-i Kebir
(Ortakent) 587 587 538
Müskebi-i Sagir 430 430 342
Yahşi 162 162 143
Gürece 222 222 194
Yaka 216 216 170
Akçaalan-ıKebir 515 515 547
Akçaalan-ıSagir 406 406 321
İslamhaneleri 171 171 151
Serdal SOYLUER ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
128
Menteşe Sancağı
Köy ve
Kasaba
İsimleri
I. Dünya SavaşıÖncesi
Nüfus
24 Eylül 1915 Tarihli
Nüfus
3 Eylül 1921 Tarihli
Nüfus
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
Müslim
Gayri
Müslim
KarabağK. 462 462 259
Dere 276 276 271
Peksimet 145 145 98
Karakaya 627 627 453
Geriş254 254 201
Sandıma
(Yalıkavak) 476 476 367
Gökçebelen 117 117 93
Dirmil-i
Kebir 273 273 232
Dirmil-i
Sagir 187 187 107
Giralbelen
(Dağbelen) 298 298
Farilya
(Gündoğan) 458 458 384
Türkbükü 266 266
Göl 127 127 125
Bağla ve Kefaluka 370 -
Mumcular
Karyesi
(Karaâbad
Nahiyesi'nin merkezidir 343 343 314
Cedid
Karyesi 273 273 273
Bayır 130 130
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus... ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
129
Hatibler 103 103 119
Mazı438 438 263
Armutçuk 96 96 68
Çömlekçi 275 275 243
Donbul 124 124
Tepecik 134 134 122
Sagir Ağıl 72 72 83
Gökyer 50 50 63
Kemer 152 152 167
Saz 351 351
Pınarlıbelen 610 610
Kum
Tahtacı276 276
Müslîm
Kıptî 36 36
Marmaris
Kasabası
(Marmaris
Kazası'nın
merkezidir 2.369 7 2.407 - 2.397 47
Ada Karyesi 190 194 160
Armutalanı497 501 480
Beldibi 387 391
Gelibolu
(Çamlı) 469 471 622
Gölanye
(İçmeler) 310 309 310 6
Hisarönü 405 406 339 3
Orhaniye 408 7 409 3 408 17
Turgut 328 69 335 16 348 50
Osmaniye 411 416 363
Bayır 480 481
Selimiye 412 411
Serdal SOYLUER ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
130
Bozburun
Karyesi
(Bozburun
Nahiyesi'nin
merkezidir) 991 16 990 - 908 22
Söğüt Karyesi 941 948
Fenaket
(Taşlıca) 596 596 546
Aziziye 244 80 199
Menteşe Sancağı
Köy ve Kasaba
İsimleri
I. Dünya SavaşıÖncesi
Nüfus
24 Eylül 1915 Tarihli
Nüfus
3 Eylül 1921
Tarihli Nüfus
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
Müslim
Gayri
Müslim
Emecik Karyesi 297 296 315
Kızlan " 583 129 589 33 207 100
Reşadiye Karyesi
(Reşadiye
Nahiyesi'nin
merkezidir) 663 14 663 7 344 33
Dadya Karyesi 647 92 647 66
Hızırşah " 395 79 393 26
Kara " 597 61 594 30 213 55
Mesudiye " 452 450
Yaka " 626 143 646 40 954 153
CumalıKaryesi
(Süleymaniye
Nahiyesi'nin merkezidir) 1.064 131 1.062 58
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus... ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
131
I. 3 Nisan 1921 Tarihli Nüfus Defterine Göre 1914-1915 Nüfus Defterinde Yer
Almayan Birimlerin Nüfusları
Köy İsmi Nahiyesi KazasıMüslim
Gayri
Müslim
Kurin Güllük Milas 167
Uluca
Milas
Merkez Milas 165
Gökköse
Milas
Merkez Milas 184
Kızılca
Milas
Merkez Milas 319
Belen
Bodrum
Merkez Bodrum 256
Gökburun
Bodrum
Merkez Bodrum 300
Orak Adası
Bodrum
Merkez Bodrum 135
Aladam
Milas
Merkez Milas 108
Moralan Ören Milas 486
Arslanyaka
Milas
Merkez Milas 224
Karaçam
Milas
Merkez Milas 273
Kayaderesi
Milas
Merkez Milas 348
Topalan Ören Milas 180
Yayla Ören Milas 35
Dere Bozüyük Muğla 570
ÇırpıBozüyük Muğla 85
Gevealan Bozüyük Muğla 116
Bulak Denizâbad Muğla 92
Küçükbelen Denizâbad Muğla 313
Kırık Gökâbad Muğla 414
Losta Bozburun Marmaris 314 1
Serdal SOYLUER ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
132
KızılköyBozburun Marmaris 833 36
Kesdere
Fethiye
Merkez Fethiye 245
Kızılada
Fethiye
Merkez Fethiye 61
Karayaka
Fethiye
Merkez Fethiye 218
Ovacık
Fethiye
Merkez Fethiye 331
Giriş
Fethiye
Merkez Fethiye 135
KaraköyEşen Fethiye 169
Menteşe Sancağı
I. Dünya Savaşı
Öncesi Nüfus
24 Eylül 1915
Tarihli Nüfus
3 Eylül 1921 Tarihli
Nüfus
İslâm 182.974 188.584
Müslim 101.537 Rum 17.928 14.749
Musevi 1.195 1.214
Gayri
Müslim 13.422 Ermeni 44 Genel Toplam 202.101 204.551 Toplam 114.959
I. Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde bağımsız bir sancak (livâ) hâline gelen
Menteşe Sancağı’nın merkezi, geçmişte olduğu gibi Muğla Kazası’dır. Muğla
Kazası’nın Denizâbâd, Kavaklıdere, Gökâbâd, Ahî, Turgud olmak üzere beşnahiyesi
ve bunlara bağlı88 köyü bulunmaktadır. Sancağa bağlıFethiye Kazası’nın Kaya,
Üzümlü, Eşen adlarıyla üç nahiyesi ve bunlara bağlı84; Yüksekkum (Köyceğiz)
Kazası’nın Dalaman, Karaman adlarıyla iki nahiyesi ve bunlara bağlı58; Milas
Kazası’nın Güllük, Selimiye, Kazıklıve Ören adlarıyla dört nahiyesi ve bunlara bağlı
136; Bodrum Kazası’nın Karaâbâd adıyla bir nahiyesi ve buna bağlı41; Marmaris
Kazasının, Bozburun, Reşadiye ve Süleymaniye olmak üzere üç nahiyesi ve bunlara
bağlı24 köyü bulunmaktadır. Böylece toplam nahiye sayısı18, köy sayısıda 431dir.
Sancağın 1914 yılıkazalar bazındaki nüfusu şöyledir: Muğla, 58.409’u
Müslüman, 1.737 si Rum 60.746, Fethiye, 35.368’i Müslüman, 7.976’sıRum, 13’ü
Musevi ve 4’ü Ermeni 43.361, Köyceğiz, 22.674'ü Müslüman, 358’i Rum 23.032, Milas,
36.248’i Müslüman, 2.837’si Rum, 976’sıMusevi 40.061, Bodrum, 15.757’si
Müslüman, 4.028’i Rum ve 206’sıMusevi 19.991, Marmaris, 14.518’i Müslüman, 992’si
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus... ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
133
Rum olmak üzere 15.510, toplam nüfusu ise 202.101 kişidir
10
. Bunun 182.974’ü
Müslüman, 17.928’i Rum, 1.195’i Musevi, 4’ü de Ermenidir11
. Diğer bir ifade ile genel
nüfusun % 90,5’ini Müslümanlar, % 8,9’unu gayri müslim nüfusun en yoğun temsilcisi
olan Rumlar, % 0,6’sınıMuseviler oluşturmaktadır.
24 Eylül 1915 tarihinde idari yapılanmada herhangi bir değişiklik olmamış,
ancak nüfusta hareketlilik gözlenmiştir. Bu dönemin kazalar bazında nüfusuna
bakıldığında Muğla merkez kazada 62.489’u Müslüman, 1.943’ü Rum 64.432,
Fethiye’de 34.537’si Müslüman, 8.060’ıRum, 13’ü Musevi, 4’ü Ermeni 42.614,
Köyceğiz’de 23.826’sıMüslüman, 455’i Rum 24.281, Milas’ta 37.370’i Müslüman,
3.068’i Rum 995’i Musevi 41.433, Bodrum’da 15.757’si Müslüman, 838’i Rum, 206’sı
Musevi 16.801, Marmaris’te 14.605’i Müslüman, 385’i Rum olmak üzere toplam
14.990 kişi mevcuttur. Sancağın 1915 yılındaki toplam nüfusu ise 188.584 Müslüman,
14.749 Rum, 1.219 Musevi ve 4 Ermeni olmak üzere toplam 204.551 kişidir
12
.
Müslüman nüfus, Rumların bir önceki yıla oranla azalmalarına paralel olarak artış göstererek genel nüfusun % 92,2’sini, Rum nüfus % 7,3’ünü, Musevi nüfus değişmeyerek %0,6’sını oluşturmuştur. Rum nüfusun özellikle Bodrum ve Marmaris kazalarında dikkate değer biçimde azaldığı, hatta bir önceki yıl tamamı Rum nüfustan oluşan bazı köylerin boşalarak arazilerinin civar köyün Türk ahâlisi tarafından ziraat alanı olarak kullanıldığı görülmektedir. Bunun en büyük sebebi Balkan Savaşları
sonucu topraklarınıgenişleten Yunanistan’a Ege kıyılarından pek çok Rum’un kendi istekleriyle göç etmesidir. Muğla ve diğer kazalarında Rum nüfusta azalma söz konusu değildir.
1914-1915 yıllarında Müslüman nüfusa dâhil gözüken Kıptîler (Çingene), sancakta Fethiye’nin Eşen Nahiyesi, Köyceğiz ve Dalaman Nahiyesi’nde, Milas Dibekdere Köyü ve Mandalyat (Selimiye) Nahiyesi’nde, Bodrum Karaâbâd Nahiyesi'nde sadece kendi etnik gruplarından oluşan köylerde sayıma tâbi tutulmuşlardır. Sancak genelinde toplam Çingene nüfusu 1914 yılında 1.089, 1915
yılında 1.155 kişidir. Yine Müslüman nüfusa dâhil görünen ormanlarda ağaç keserek ve
10
Elimizde bulunan nüfus cetvelinde I. Dünya Savaşıöncesi sancağın genel nüfus toplamında toplamadan
kaynaklıhata nedeniyle Müslüman nüfus 182.867 kişi gösterilmiş, dolayısıyla genel nüfus da 201.994
olarak verilmiştir. BOA, DH.EUM.KLU, Dosya. 10, No. 19, Lef.2/8. Kemal Karpat 1914 yılında Menteşe
Sancağı’nın toplam nüfusunu 210.874 olarak belirtmektedir. Karpat, a.g.e.s.s.224–225. Muhtemelen aynı
istatistikten yararlanan Stanford Shaw da 210.467 olarak vermiştir Shaw, a.g.m., s. 199. Ancak birbirine
büyük oranda uyumlu bu iki rakam Menteşe SancağıMutasarrıfıMüştak Lütfi Bey tarafından Dâhiliye
Nezareti’ne gönderilen Menteşe Sancağı’na ait 1914–1915 nüfus cetvelindeki genel nüfus toplamıile
uyuşmamaktadır. Aralarında sekiz bin kusur kişilik bir fark mevcuttur.
11
Karpat ve Shaw 1914’te Menteşe Sancağı’nda Müslüman nüfusu 188.916, Rum nüfusu 19.923, Yahudi
nüfusu 1.615, Ermeni nüfusu 12–13 olarak belirtmektedir. Karpat, a.g.e., gös. yer. ; Shaw a.g.m., gös. yer.
Justin McCarthy, gayri müslim nüfusun gerçek sayılarınıvermenin Müslüman nüfus sayısında azalmanın
göstergesi anlamına geleceği tezini savunarak, devlet tarafından verilen rakamların gerçeği tam olarak
yansıtmadığınıbu nedenle 1914 yılında Menteşe Sancağı’nda gerçekte 24.206 Rum, 15 Ermeni nüfus
bulunduğunu belirtmiştir. Justin McCarthy, Müslümanlar ve Azınlıklar, ( Çev. Bilge Umar ), İnkılâp
Kitabevi, İstanbul 1998, s.s.88, 100–101.
12Belirtilen nüfus cetvelinde 24 Eylül 1915 tarihinin genel nüfus toplamında da toplamadan kaynaklanan
hata nedeniyle Müslüman nüfus 188.550, Rum nüfus 14.833, Musevi nüfus 1.219 kişi gözükmektedir.
Dolayısıyla sancağın toplam nüfusu 204.606 olarak verilmiştir. Doğrusu bizim yukarıda belirttiğimiz
rakamlardır.
işleyerek geçimlerini sağlayan TahtacıYörükleri de sancakta ormanların yoğun olarak
bulunduğu Köyceğiz merkez kaza, Dalaman ve Karaman Nahiyeleri’nde, Milas
Kayabaşı, Mersenet, Elmin, Asin köylerinde, Bodrum Kumköy’de sadece kendi
cemaatlerinden meydana gelen köylere yerleşmiştir. Sancak genelinde toplam Tahtacı
nüfusu 1914 yılında 1.822, 1915 yılında 1.980 kişidir. Bodrum Kazasıve ona bağlıtüm
idari birimlerde 1915 yılınüfus miktarı-Rumlarınki hariç- bir önceki senenin aynısıdır.
Bu durum, Bodrum’daki Müslüman nüfusa ait bilgilerin 1915 yılında yenilenmediğini,
sadece büyük çoğunluğu adalara ve Yunanistan’a göç eden Rum nüfustaki kayda değer
azalmanın belirtildiğini gösterir.
Menteşe Sancağı’nın 1921 yılıidari yapılanmasında küçük çaplıdeğişiklikler
olmuştur. Karakaya ve Gerişköyleri 1914–1915 yıllarında Bodrum Kazası’na
bağlıyken, 1921’de Milas Kazası’na bağlıgözükmektedir. Aynı şekilde Bağçe Köyü
1914–1915 yıllarında Milas Kazasısınırlarıiçerisindeyken, 1921 yılında Bodrum Kazası
sınırlarına dahil edilmiştir.
1921 yılınüfus sayımında kişi sayılarıdini sınıflandırma esasına göre
verilmiştir. Belirtilen tarihte sancağın kazalar bazında nüfusu şöyledir: Muğla 29.212’si
Müslim, 1.024’ü Gayrimüslim 30.236, Fethiye 17.397 Müslim, 5.574 Gayrimüslim
olmak üzere toplam 22.971, Köyceğiz 6.953’ü Müslim, 392’si Gayrimüslim 7.345,
Milas 25.703’ü Müslim, 2.817’si Gayrimüslim 28.520, Bodrum 12.211’i Müslim,
2.893’ü Gayrimüslim 15.104, Marmaris 10.061’i Müslim, 722’si Gayrimüslim 10.783;
toplam nüfusu ise 101.537’si Müslim, 13.422’si Gayrimüslim 114.959 kişidir
13
. Bu
sayımda sancağa ait pek çok köyün nüfusu hakkında bilgi yoktur. Dolayısıyla Menteşe
Sancağı’nın 1921 yılına ait nüfus miktarıtam olarak bilinememektedir. Ancak geçmiş
nüfus sayımlarındaki nüfus artışıbaz alınarak sancağın toplam nüfusu yaklaşık olarak
tahmin edilebilir. 1914 yılından 1915 yılına kadarki süreçte Menteşe Sancağı’nın toplam
nüfusu % 1 oranında artışgöstermiştir. 1915–1921 yıllarıarasında artışın % 6 olduğu
kabul edilirse sancağın 1921 yılıtoplam nüfusunun 210.000 kişi civarında olduğu
söylenebilir
14
. 1921 yılında iç bölgelerde bulunan Rum nüfusun Yunanistan’a geçişte
kolaylık sağlamak için adalara yakın kıyıyerleşim birimlerine kaydığıgörülür.
Sonuç
Coğrafi konumu itibarıyla ana yollardan uzakta bulunan Menteşe Sancağı,
OsmanlıDevleti’nin hâkimiyetine geçişinden, XX. yüzyılın başlarına kadar çok
değişken bir idari yapılanmaya ve nüfus hareketliliğine sahne olmamıştır. Hâlen bu
özelliğini devam ettiren eski adıyla Menteşe Sancağı, günümüzdeki adıyla Muğla ili
Türkiye’nin nüfus yoğunluğu en az illerinden birisidir. İncelediğimiz dönemde XVIII.
yüzyılın son çeyreğinde başlayıp, XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar devam eden Kafkas
ve Balkan göçleri sonucunda sancağın özellikle Köyceğiz, Muğla, Bodrum ve Milas
13
BOA, DH.EUM.KLU,Dosya. 16, No. 88.
14
Bilindiği gibi 6 yıllık bu süreç işgallerin ve işgallere karşıdirenişfaaliyetlerinin yoğun; dolayısıyla ölüm
oranının yüksek, doğum oranının düşük olduğu bir dönemdir. Belirtilen yıllarda nüfus artışının düzenli bir
seyir göstermesi beklenemez. Bu nedenle sancağın 1921 yılıtoplam nüfusunun vermişolduğumuz sayının
altında olmasımuhtemeldir.
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus... ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
135
kazalarına göçmen yerleştirilmesi, devam eden savaşlar neticesinde insan kayıplarıve
doğum oranlarının azalışınüfustaki hareketliliğin temel nedenleridir. Bölgenin hâkim
nüfusu Türklerden meydana gelmektedir. Ege Denizi’ne, dolayısıyla Yunan
Yarımadası’na yakınlığınedeniyle Gayrimüslim nüfusun çoğunluğunu Rumlar
oluşturmakta, onlarıMilas ve Bodrum’da yaşayan Museviler takip etmektedir.
Gayrimüslimler daha çok ticaretin ve nüfus hareketliliğinin yoğun olduğu kazalarda
toplanmışlardır. Bunun haricinde bölgede tuz işletmesi, yağhane, mermer ocağı,
kereste atölyesi gibi işletmelerin bulunduğu kırsal alanlarda da yerleştikleri görülür.
Ancak bu gruplardan Lozan Antlaşmasısonucu Rumlar Yunanistan’a ve ona ait
adalara, İsrail Devleti’nin kuruluşundan sonra Museviler İsrail’e göç ederek bölgeyi
tamamen Türk nüfusun egemenliğine bırakmışlardır.
KAYNAKÇA
AKBAL, Fazıla, “1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nda İdari Taksimatve Nüfus”, Belleten, XV(60), 1951, s.s.617–628.
AKTÜRE, Sevgi, “19 yüzyılda Muğla”, Tarih İçinde Muğla, (Derleyen İlhan Tekeli),
Ankara, ODTÜ Mimarlık Fak. Yayını, Ankara, 1993, s.s.34–113.
CANTÜRK, Hülya, OsmanlıSalnâmelerine Göre XIX. Yüzyılda Menteşe Sancağı’nın Sosyal
ve Ekonomik Durumu, Muğla Üniversitesi YayınlanmamışYüksek Lisans Tezi,
1998.
CUİNET, Vital, La Turquie D’Asie, Tome III, Ernest Leroux, Paris, 1893.
ERYILMAZ, Bilal, OsmanlıDevleti’nde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, Risale yay.,
İstanbul, 1996.
GÜLER, Ali, Rakamlarla Türkiye’de Azınlıklar, Berikan yay., Ankara, 2004.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı, Başvekâlet İstatistik
Umum Müdürlüğü Neşriyat No: 195, Ankara, 1943.
KARPAT, Kemal H., OsmanlıNüfusu (1830-1914) Demografikve Sosyal Özellikleri, (Çev.
Bahar Tırnakcı), Tarih VakfıYurt yay., İstanbul, 2003.
MCCARTHY, Justin, Müslümanlar ve Azınlıklar, (Çev. Bilge Umar), İnkılâp Kitabevi,
İstanbul, 1998.
SHAW, Stanford J., “Ottoman Population Movements During The Last Years of The
Empire, 1885-1914: Some Preliminary Remarks”, OsmanlıAraştırmalarıI,
1980, s.s.191-205.
WİTTEK, Paul, Menteşe Beyliği, (Çev. O. Ş. Gökyay), 3. baskı, Türk Tarih Kurumu yay.,
Ankara, 1999.
Yurt Ansiklopedisi, Türkiye İl İl: Dünü; Bugünü, Yarını, (1982–1983), Cilt: VIII, İstanbul.
Menteşe’nin XIV. yüzyıldan, XIX. Yüzyıl sonuna kadar idari yapılanmadaki yeri ve XIX. yüzyıldaki
nüfus hareketleri için bkz. Paul Wittek, Menteşe Beyliği, (Çev. O. Ş. Gökyay ), 3. baskı, TTK, Ankara, 1999,
s.s.160–171; Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı, Başvekâlet İstatistik Umum
Müdürlüğü Neşriyat No:195, Ankara 1943, s.s.117–121,s.204-205; Fazıla Akbal, “1831 Tarihinde Osmanlı
İmparatorluğu’nda İdari Taksimat ve Nüfus”, Belleten,XV/60, Ankara, 1951, s. 620; Kemal H. Karpat,
OsmanlıNüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, (Çev. Bahar Tırnakcı), Tarih VakfıYurt Yay.,
İstanbul 2003, s.s. 152, 162-163, 191-193; Stanford J. Shaw, “OttomanPopulation Movements During
The Last Years of The Empire, 1885-1914: Some Preliminary Remarks”, OsmanlıAraştırmalarıI, İstanbul
1980, s.s.194-196,199; “Muğla”, Yurt Ansiklopedisi, Cilt VIII, s. 5868; Vital Cuinet, La Turquie D’Asie, III,
Paris Ernest Leroux 1893, s.s.643-644 ve ekindeki harita; Sevgi Aktüre, “19 yüzyılda Muğla”, Tarih İçinde
Muğla, (Derleyen İlhan Tekeli), ODTÜ Mimarlık Fak. Yayını, Ankara 1993, s.s.55–66 v.d.
2
Karpat, a.g.e., s. 152, Enver Ziya Karal, kadın ve çocukların sayıma tâbi tutulmadığı1831 genel nüfus
sayımıverilerinde Menteşe Sancağınüfusunu 52.965 olarak vermiştir bkz. Karal, a.g.e., s.121.
3
1844 yılında başlayan ve 1861 yılında tamamlanan nüfus sayımıverilerinde de kadın ve çocuk nüfusu yer
almamaktadır.
4
Karpat, a.g.e., s.s.162-163. Menteşe Sancağı’nın, XIX. yüzyılın son çeyreğine ait ayrıntılınüfus bilgileri
Aydın Vilayet Salnâmelerindedir. Ayrıca Bkz. Hülya Cantürk, OsmanlıSalnâmelerine Göre XIX. Yüzyılda
Menteşe Sancağı’nın Sosyal ve Ekonomik Durumu, (yayınlanmamışyüksek lisans tezi), Muğla Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü , Muğla 1998, s.s. 7-27; Aktüre, a.g.m., s.s.61-66.
Binbaşı M. Nasrullah/KolağasıM. Rüşdü/Mülazım M. Eşref, OsmanlıAtlası(XX.Yüzyıl Başları),
(Hazırlayanlar:: Rahmi Tekin / Yaşar Baş), OSAV Yay., İstanbul 2003, s.55.
6
Bilal Eryılmaz, OsmanlıDevleti’nde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, Risale Yay., İstanbul 1996, s.93.
7
Karpat, a.g.e., s.s. 200-201. Ali Güler’in esas aldığı1907/1908 Aydın Vilayet Salnâmesi’nde Menteşe
Sancağı’nın 1904/1905 yılınüfusu 170.615 olarak verilmiştir. Ali Güler, Rakamlarla Türkiye’de Azınlıklar,
Berikan Yayınları, Ankara 2004, s. 136. Durağan bir nüfus yapısına sahip olduğu istatistiksel verilerle sabit
olan Menteşe Sancağı’nın 1905 yılınüfusu ile 1906 genel nüfus sayımısonuçlarıarasındaki yaklaşık 17.000
kişilik farkın, Balkan ve Kafkas göçleri sonucu bölgeye yerleştirilen kişi sayısındaki artıştan, belirli bir
bölgede sabit durmayan ve dolayısıyla tam olarak sayılamayan yörük obalarıile mevsimlik tarım işçisi
olarak diğer sancaklarda bulunan insan gruplarının nüfusa dâhil oluşundan, doğum oranının ölüm oranına
nazaran fazla olmasından kaynaklanmasımuhtemeldir.
8
Eryılmaz, a.g.e. gösterilen yer.
9
BOA (Başbakanlık OsmanlıArşivi), DH.EUM.KLU (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti
Kalem-i Umumî),Dosya. 10, No. 19, Lef.2; BOA, DH.EUM.KLU, Dosya. 16, No. 88.
Alıntı
Serdal Soyluer, Araş. Gör., Muğla Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih BölümüÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder